در حقوق مدنی ایران، به‌ویژه در مباحث مربوط به قراردادها، مفهومی به نام «غبن» نقش مهمی در حفظ عدالت میان طرفین ایفا می‌کند. در این میان، دو اصطلاح «غبن فاحش» و «غبن افحش» ممکن است برای بسیاری افراد ناآشنا یا مشابه به نظر برسند، اما دارای تفاوت‌هایی حقوقی هستند که در این مقاله به آنها خواهیم پرداخت. همچنین به پرسش‌هایی چون «افحش چیست؟»، «غبن افحش چیست؟»، و «خیار غبن فاحش و افحش چیست؟» نیز پاسخ داده می‌شود.
فرق غبن فاحش و افحش در معاملات
غبن به معنای ضرر و زیان در معامله است و زمانی رخ می دهد که تفاوت زیادی بین قیمت و ارزش مورد معامله وجود داشته باشد. به لحاظ میزان تفاوت دو نوع غبن وجود دارد: غبن فاحش و غبن افحش. در این مقاله فرق غبن فاحش و افحش بیان شده و رویه قانونی اعلام و رسیدگی به آن تشریح می گردد.
افحش چیست؟
واژه «افحش» در زبان عربی صیغه تفضیل از «فاحش» است. در زبان فارسی و کاربرد حقوقی آن، «افحش» به معنای بسیار فاحش یا شدیدتر بودن یک امر نسبت به مورد دیگر است. بنابراین در بحث غبن، زمانی که تفاوت میان ارزش واقعی مال و قیمت معامله‌شده به‌قدری زیاد باشد که از حالت طبیعی و عرفی خارج شود، این تفاوت را «غبن افحش» می‌نامند.
غبن افحش چیست؟
غبن افحش به شرایطی گفته می‌شود که میزان ضرر یکی از طرفین قرارداد به حدی زیاد و آشکار باشد که دیگر نتوان آن را صرفاً اشتباهی ساده یا اختلاف قیمت معمول تلقی کرد. این نوع غبن به‌ویژه هنگامی مطرح می‌شود که یکی از طرفین با سوءنیت از ناآگاهی یا نیاز طرف مقابل سوءاستفاده کرده و معامله‌ای ناعادلانه شکل گرفته باشد. در این موارد، قانون‌گذار برای جلوگیری از ظلم، امکان فسخ قرارداد را تحت عنوان «خیار غبن» فراهم کرده است.
غبن یعنی چه؟
قبل از بیان فرق غبن فاحش و افحش باید برخی مفاهیم مانند غبن و خیار غبن تعریف شود. غَبن در لغت به معنی خسارت، ضرر و زیان است. در اصطلاح حقوقی غبن در مورد معاملات به کار رفته و به معنای ضرر و زیان یک طرف در اثر معامله است که معمولا در اثر فریب و نیرنگ طرف دیگر پدید می آید. به عنوان مثال فردی کالایی را خریده و بعد از مدتی متوجه می شود به علت فریب فروشنده آن را گران خریده و ضرر کرده است. غبن در مورد فروشنده هم امکان پذیر است. به عنوان مثال فروشنده بعد از فروش مال خود متوجه شود آن را بسیار ارزان تر از قیمت واقعی فروخته است. به هر حال مغبون کسی است که در معامله دچار ضرر و خسران شده و غابن طرف دیگر معامله است.
نکته مهم این است که غبن در معامله را نمی توان تحصیل مال از طریق نامشروع دانست و این دو با هم تفاوت اساسی دارند.
خیار غبن یعنی چه؟
طبق ماده 396 قانون مدنی 10 نوع خیار وجود دارد مانند خیار مجلس، خیار حیوان و غیره. خیار به این معناست که در معاملات و قراردادها دو طرف می توانند شروطی را به عنوان شروط فسخ اعلام نمایند. همچنین می توانند برخی خیارات را از قرارداد و معامله خود اسقاط نمایند.
خیار غبن به این معناست که اگر یکی از طرفین در اثر معامله دچار خسران و زیان گردد، حق فسخ یک طرفه را خواهد داشت. به عبارت دیگر مغبون اختیار دارد به صورت یک طرفه معامله را منحل نماید. حق فسخ فقط مختص خریدار یا فروشنده نیست. هر یک از متعاملین این حق را دارند که بعد از اطلاع از غبن، معامله را فسخ و منحل نموده و از این طریق جلو ضرر و زیان را بگیرند.
خیار غبن در مورد عقود معوض امکان دارد. عقود معوض یعنی عقودی که طرفین نسبت به یکدیگر تعهداتی داشته و عوضی در مقابل انجام تعهد، پرداخت می گردد. بیع و اجاره دو نمونه از عقود معوض هستند که اکثر افراد جامعه با آن ارتباط دارند. در مقابل عقود معوض، عقود غیر معوض یا مجانی تعریف می شود، مانند هبه.
شرایط اسقاط خیار غبن
در برخی موارد خیار غبن ساقط می شود. مورد اول زمانی است که خریدار یا فروشنده در هنگام عقد قیمت را عادلانه می دانستند. در این حالت طبق ماده 418 قانون مدنی حق فسخ نخواهند داشت. مورد دوم زمانی که خریدار یا فروشنده به جهت اضطرار ناچار به پذیرش قیمت بوده اند، خیار فسخ از آنها ساقط می شود.
فرق غبن فاحش و افحش چیست؟
در این قسمت فرق غبن فاحش و افحش ذکر می گردد. طبق ماده 420 قانون مدنی، غبن زمانی فاحش است که در عرف قابل مسامحه و چشم پوشی نباشد. حد اعلای غبن، افحش نامیده می شود. برای اینکه مقدار غبن و حد فاحش و افحش مشخص شود، شرایط معامله باید مد نظر قرار گیرد. به عنوان مثال حد غبن در خرید خودرو با حد غبن در خرید طلا متفاوت خواهد بود. بنابراین عدد و نسبت دقیقی برای تمام معاملات وجود ندارد.
به صورت معمول گفته می شود در عقد بیع حد غبن فاحش خمس قیمت (20 درصد) و در برخی موارد عشر قیمت (10 درصد) است. اگر میزان ضرر بیش از این باشد، غبن افحش خواهد بود. تشخیص دقیق این حد به عهده کارشناسان رسمی دادگستری و در صلاحیت دادگاه است.
فسخ قرارداد به جهت غبن افحش
یکی از تفاوت های اصلی غبن فاحش و افحش، خیار فسخ مربوط به آن است. خیار غبن افحش جزو خیارات استثنا است.
طبق رای وحدت رویه شماره 821، مورخ 20/2/1401، اگر در معامله ای کلیه خیارات، حتی خیار غبن و خیار غبن فاحش اسقاط شده باشد، باز هم حق فسخ به دلیل غبن افحش ساقط نمی شود.
مدت زمان استفاده از خیار غبن
طبق ماده 420 قانون مدنی، مغبون به محض اطلاع از ضرر و خسران خود، باید فورا با حق خیار غبن، اقدام به فسخ قرارداد نماید. برای اقدام قضایی در این مورد تاخیر جایز نیست. ممکن است مغبون بعد از اطلاع از غبن طبق عرف سعی کند از طریق میانجیگری و مذاکره مسئله را رفع نماید و اگر فایده نداشت به مراجع قضایی مراجعه نماید. این موضوع با فوریت خیار غبن منافات نداشته و حق فسخ وی را ساقط نمی کند.
مبدا احتساب فوریت خیار غبن، از زمان اطلاع مغبون در نظر گرفته می شود. اگر این تاریخ مشخص نباشد، زمان ارسال اظهارنامه فسخ، ملاک تعیین زمان خواهد بود.
نحوه استفاده از خیار غبن در مراجع قضایی
مغبون به محض اطلاع از ضرر و زیان خود باید با ارسال اظهارنامه به طرف دیگر معامله، موضوع را اعلام نماید. اگر ارسال اظهارنامه برای جبران خسارت وی موثر نیفتد باید به مراجع قضایی مراجعه نماید. یعنی دادخواست خود را از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، به دادگاه ارائه کند.
نکته مهم این است که طبق ماده 421 قانون مدنی، اگر طرف مقابل حاضر به پرداخت تفاوت قیمت باشد، باز هم خیار فسخ از بین نمی رود مگر اینکه مغبون با دریافت اضافه قیمت، رضایت خود را اعلام نماید.
در این دادخواست، خواهان مغبون معامله و خوانده طرف دیگر معامله خواهد بود. دادخواست فسخ معامله به استناد غبن فاحش یا افحش، باید با ذکر دلایل و مدارک و به صورت کاملا تخصصی تنظیم گردد تا در دادگاه قابل استماع و رسیدگی باشد. از این رو لازم است برای تنظیم دادخواست و انجام مراحل قانونی، از یک وکیل حقوقی متخصص کمک گرفته شود.
برای اثبات غبن، شرایط دو طرف معامله در نظر گرفته می شود. چون غبن یا در اثر بی اطلاعی مغبون از قیمت ها به وجود آمده و یا با فریب غابن. به عنوان مثال وقتی در معامله مسکن، شغل خریدار ساخت و ساز مسکن است نمی تواند ادعا کند از قیمت های مسکن خبر نداشته و از این رو ضرر کرده است.
در حقوق مدنی ایران، به‌ویژه در مباحث مربوط به قراردادها، مفهومی به نام «غبن» نقش مهمی در حفظ عدالت میان طرفین ایفا می‌کند. در این میان، دو اصطلاح «غبن فاحش» و «غبن افحش» ممکن است برای بسیاری افراد ناآشنا یا مشابه به نظر برسند، اما دارای تفاوت‌هایی حقوقی هستند که در این مقاله به آنها خواهیم پرداخت. همچنین به پرسش‌هایی چون «افحش چیست؟»، «غبن افحش چیست؟»، و «خیار غبن فاحش و افحش چیست؟» نیز پاسخ داده می‌شود.
خیار غبن فاحش و افحش چیست؟
خیار غبن یکی از خیارات قانونی در حقوق قراردادها است که به شخصی که دچار ضرر فاحش یا افحش شده، اجازه می‌دهد قرارداد را فسخ کند. تفاوت اصلی در این است که:
- غبن فاحش: تفاوت قابل ملاحظه‌ای میان ارزش معامله و قیمت واقعی وجود دارد، اما هنوز در چهارچوب عرفی قابل قبول است.
- غبن افحش: تفاوت به‌قدری زیاد و غیرقابل توجیه است که نشان‌دهنده ناعادلانه بودن قرارداد می‌باشد.
در هر دو مورد، امکان فسخ قرارداد وجود دارد، ولی در موارد غبن افحش، احتمال پذیرش فسخ توسط دادگاه بیشتر است، زیرا شدت نابرابری آشکارتر است.
معنی فاحش یا افحش
در زبان حقوقی، «فاحش» به معنی آشکار، شدید یا قابل توجه است. اما «افحش» که از آن شدیدتر است، نشان‌دهنده حالتی بسیار شدیدتر از فاحش می‌باشد. به‌عبارت دیگر، اگر غبن فاحش ناعادلانه باشد، غبن افحش کاملاً غیرقابل قبول و غیرمنصفانه قلمداد می‌شود.
نتیجه‌گیری
شناخت تفاوت میان غبن فاحش و افحش برای افرادی که قصد ورود به معاملات و قراردادها را دارند، اهمیت بالایی دارد. اگر حس می‌کنید در یک معامله دچار ضرر زیادی شده‌اید، ممکن است شرایط شما مشمول خیار غبن فاحش یا حتی افحش باشد. در چنین مواردی مشورت با یک وکیل متخصص می‌تواند از ضررهای بیشتر جلوگیری کند.
📞 برای دریافت مشاوره حقوقی از وکلای مجرب گروه وکلای پارسا، با شماره 09124857572 تماس بگیرید. تیم حقوقی ما آماده بررسی پرونده و ارائه راهکارهای حقوقی مناسب به شماست.
