ماده 91 قانون مجازات اسلامی به قاضی اختیار می‌دهد تا در جرائم حدی یا قصاص، در صورتی که افراد زیر ۱۸ سال در زمان ارتکاب جرم، رشد و درک کافی نسبت به ماهیت جرم نداشته باشند، از اعمال مجازات‌های سنگین خودداری کرده و مجازات تعزیری تعیین کند. این ماده با هدف رعایت عدالت کیفری متناسب با شرایط سنی و روانی نوجوانان تصویب شده و نقش مهمی در کاهش شدت مجازات برای افراد نابالغ یا فاقد رشد عقلانی ایفا می‌کند.
یکی از مهم‌ترین نوآوری‌های قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، ماده 91 قانون مجازات اسلامی این قانون است. این ماده با هدف اصلاح و بهبود وضعیت کیفری نوجوانان زیر ۱۸ سال تصویب شد تا عدالت کیفری با در نظر گرفتن شرایط سنی، رشد فکری و شخصیت فردی متهمان نوجوان اجرا گردد. ماده ۹۱ نه تنها توجه قانون‌گذار را به اصول انسانی و تربیتی نشان می‌دهد، بلکه در رویه قضایی نیز تحولات قابل‌توجهی ایجاد کرده است.
در این مقاله، به زبان ساده و در عین حال دقیق، به بررسی چیستی ماده 91 قانون مجازات اسلامی، شرایط اجرای آن، آثار حقوقی و مهم‌ترین چالش‌های آن خواهیم پرداخت. همچنین به نقش وکیل شکایت از پزشک در پرونده‌های مرتبط با این ماده اشاره خواهیم کرد.
تعریف ماده 91 قانون مجازات اسلامی
بر اساس متن ماده 91 قانون مجازات اسلامی:
«در جرائم موجب حد یا قصاص، هرگاه افراد بالغ کمتر از هجده سال، ماهیت جرم انجام‌شده یا حرمت آن را درک نکنند یا در رشد و کمال عقل آنان تردید وجود داشته باشد، حسب مورد با نظر پزشکی قانونی یا هر طریقی که دادگاه صلاح بداند، به مجازات‌های تعزیری محکوم می‌شوند.»
در واقع، این ماده به قاضی اجازه می‌دهد که در مورد متهمانی که زیر ۱۸ سال دارند، در صورتی که فاقد رشد عقلانی لازم برای درک جرم و آثار آن باشند، از مجازات‌های سنگین مانند قصاص یا حد صرف‌نظر کند و مجازات تعزیری در نظر بگیرد.
فلسفه تصویب ماده 91 قانون مجازات اسلامی
هدف اصلی از تصویب ماده 91 قانون مجازات اسلامی، توجه به تفاوت‌های روانی، ذهنی و شناختی نوجوانان با بزرگسالان در زمینه مسئولیت کیفری است. در بسیاری از نظام‌های حقوقی دنیا، از جمله ایالات متحده، فرانسه، آلمان و انگلستان، نوجوانان در سیستم کیفری جداگانه‌ای محاکمه می‌شوند (Steinberg & Scott, 2003). قانون‌گذار ایرانی نیز با تصویب این ماده، به سمت عدالت ترمیمی گام برداشته است.
از منظر فقهی نیز، فقهای شیعه بر اهمیت بلوغ فکری و قوه تمییز در تعیین مسئولیت شرعی تاکید کرده‌اند (موسوی بجنوردی، ۱۳۹۴). بنابراین، ماده 91 قانون مجازات اسلامی نوعی تعادل بین موازین فقهی و اصول حقوق کودک برقرار می‌کند.
شرایط اعمال ماده 91 قانون مجازات اسلامی
برای اجرای ماده 91 قانون مجازات اسلامی، شرایط زیر باید وجود داشته باشد:
- سن متهم کمتر از ۱۸ سال تمام باشد.
- جرم ارتکابی از نوع حد یا قصاص باشد.
- تردید در رشد فکری یا عدم درک ماهیت جرم توسط متهم.
- احراز فقدان رشد و کمال عقل توسط دادگاه از طریق نظریه پزشکی قانونی یا سایر ادله.
بنابراین، صرف اینکه متهم زیر ۱۸ سال باشد، برای اعمال این ماده کافی نیست. بلکه باید دادگاه به این نتیجه برسد که وی از رشد فکری کافی برخوردار نبوده است.
نقش پزشکی قانونی و کارشناسان در پرونده‌های ماده 91 قانون مجازات اسلامی
نظریه پزشکی قانونی در پرونده‌های ماده 91 قانون مجازات اسلامی نقش محوری دارد. این نظریه می‌تواند وضعیت روانی و میزان درک و شعور متهم را مشخص کند. همچنین کارشناسان روان‌شناسی و مددکاری اجتماعی نیز گاهی در فرایند تشخیص رشد فکری مشارکت دارند.
دادگاه‌ها معمولاً با ارجاع متهم به پزشکی قانونی، از متخصصان می‌خواهند که میزان رشد عقلانی، قوه تمییز، و درک متهم از ماهیت جرم را ارزیابی کنند. البته قاضی مختار است که علاوه بر این نظریه، از سایر قراین و شواهد نیز برای تصمیم‌گیری استفاده کند (جعفری‌لنگرودی، ۱۳۹۸).
تفاوت ماده 91 قانون مجازات اسلامی با دیگر مواد حمایتی از کودکان و نوجوانان
ماده 91 قانون مجازات اسلامی با مواد حمایتی قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب ۱۳۹۹ تفاوت‌هایی دارد. آن قانون بیشتر بر پیشگیری، حمایت اجتماعی و رسیدگی در دادگاه ویژه تأکید دارد، اما ماده 91 قانون مجازات اسلامی به‌طور خاص به امکان تخفیف یا تبدیل مجازات‌های حدی و قصاص در صورت عدم رشد فکری می‌پردازد.
در واقع، ماده 91 قانون مجازات اسلامی در مرحله اجرای مجازات نقش دارد، در حالی که قانون حمایت از اطفال در مرحله رسیدگی و پیشگیری موثر است.
چالش‌های اجرای ماده 91 قانون مجازات اسلامی در دادگاه‌ها
اجرای ماده 91 قانون مجازات اسلامی در عمل با چالش‌هایی همراه است:
- نقص در تشخیص دقیق رشد فکری نوجوانان: برخی نظریه‌ها ممکن است دقیق یا مستند نباشند.
- عدم وحدت رویه در دادگاه‌ها: برخی قضات استناد به ماده 91 قانون مجازات اسلامی را نمی‌پذیرند یا صرف نظر می‌کنند.
- کمبود کارشناسان مجرب روان‌شناسی کودک: در بسیاری از مناطق، دسترسی به کارشناسان متخصص محدود است.
- ابهامات در تفسیر مفهوم «رشد و کمال عقل»: این اصطلاح از نظر علمی و حقوقی تعریف مشخصی ندارد.
نمونه‌های موفق اجرای ماده 91 قانون مجازات اسلامی
در سال‌های اخیر، نمونه‌های متعددی از استفاده موفق از ماده 91 قانون مجازات اسلامی وجود داشته که در آن نوجوانان از مجازات سنگین رهایی یافتند. برای مثال، در پرونده‌ای در دادگاه کیفری استان تهران، متهم نوجوان به اتهام قتل محکوم به قصاص شده بود، اما با ارائه نظریه پزشکی قانونی مبنی بر نقص در رشد فکری، دادگاه رأی به اعمال ماده ۹۱ داد و مجازات را به حبس تعزیری تبدیل کرد (رستمی، ۱۴۰۰).
این پرونده‌ها نشان می‌دهند که استفاده صحیح از ماده 91 قانون مجازات اسلامی می‌تواند زمینه اصلاح متهم و بازگشت او به جامعه را فراهم کند.
چگونه از ماده 91 قانون مجازات اسلامی برای کاهش مجازات استفاده کنیم؟
برای بهره‌برداری ازماده 91 قانون مجازات اسلامی، مراحل زیر توصیه می‌شود:
- جمع‌آوری مدارک پزشکی و روان‌شناسی از دوران کودکی متهم.
- درخواست ارجاع به پزشکی قانونی از سوی وکیل جرایم پزشکی مدافع.
- ارائه دفاعیه مستند در دادگاه مبتنی بر عدم رشد فکری.
- استفاده از مشاوران حقوقی و روان‌شناسی کودک برای تکمیل شواهد.
نقش وکیل در پرونده‌های ماده 91 قانون مجازات اسلامی
وکیل کیفری متخصص در دعاوی کیفری نوجوانان می‌تواند نقش حیاتی در اجرای موفق ماده 91 قانون مجازات اسلامی ایفا کند. از جمله خدمات حیاتی وکیل در این زمینه:
- تنظیم لایحه دفاعی تخصصی با استناد به ماده 91 قانون مجازات اسلامی
- پیگیری دریافت نظریه پزشکی قانونی.
- دفاع از موکل در برابر قاضی با تمرکز بر فقدان رشد فکری.
- مشاوره به خانواده متهم برای جمع‌آوری مدارک مفید.
به همین دلیل، همراهی با وکلای متخصص همچون اعضای گروه وکلای پارسا، می‌تواند تأثیر بسزایی در سرنوشت پرونده داشته باشد.
نتیجه‌گیری
ماده 91 قانون مجازات اسلامی ابزاری مهم در جهت تحقق عدالت کیفری برای نوجوانان است. این ماده با در نظر گرفتن شرایط روانی و رشد فکری متهمان زیر ۱۸ سال، سازوکاری فراهم می‌آورد تا آنان با مجازات‌های انسانی‌تر و منطبق با شخصیت‌شان مواجه شوند. با وجود چالش‌هایی که در اجرای این ماده وجود دارد، استفاده صحیح و تخصصی از ظرفیت‌های آن می‌تواند بسیاری از نوجوانان را از مجازات‌های سنگین نجات دهد.
اگر شما یا عزیزانتان پرونده‌ای در این زمینه دارید، توصیه می‌کنیم از مشاوره تخصصی وکلای باتجربه بهره ببرید.
جهت دریافت مشاوره حقوقی درباره ماده 91 قانون مجازات اسلامی، با وکلای گروه پارسا تماس بگیرید: 09124857572
